Gedeelde verantwoordelijkheid in teams

Van Passief naar Proactief: Doorbreek het ‘Bystander Effect’ in je Team”

Heb je gemerkt dat medewerkers in (grote) teams minder geneigd zijn om initiatief te nemen? Dit is geen toeval, maar een bekend sociaal-psychologisch fenomeen genaamd het ‘bystander effect’, of in goede Nederlands het Omstander effect. Wanneer verantwoordelijkheden niet helder zijn, leidt dit vaak tot passiviteit en sociaal luieren. In dit artikel ontdek je hoe je dit kunt doorbreken en je teamleden kunt motiveren om actief bij te dragen.

Het drama van gedeelde verantwoordelijkheid

Op een warme zomerdag in 2017 trok de Sloterplas in Amsterdam zoals gewoonlijk veel mensen aan. Gezinnen picknickten aan de oever, kinderen speelden in het zand, en anderen genoten van een verfrissende duik in het water. Alles leek vredig, tot een jonge man van 23, die wat verder in het water zwom, plotseling begon te worstelen. Zijn armen maaiden wanhopig door de lucht terwijl hij vocht om boven water te blijven.

Mensen langs de kant zagen het gebeuren. Sommigen stonden op, anderen keken toe, maar niemand sprong onmiddellijk in het water. Terwijl de seconden voorbij tikten, werd de paniek in zijn bewegingen steeds duidelijker. Was dit echt een noodgeval, of zou hij het zelf wel redden? De onzekerheid verlamde de omstanders, en ze bleven twijfelen. Het was pas na enkele kostbare minuten dat iemand besloot om in actie te komen en het water in te duiken. Helaas was het te laat. De jonge man verdronk, en zijn leven werd tragisch beëindigd.

Dit incident was niet alleen een tragedie voor de familie en vrienden van het slachtoffer, maar het liet ook een pijnlijk punt zien over gedeelde verantwoordelijkheid en het bystander effect. Wanneer veel mensen getuige zijn van een noodsituatie, gaan we er vaak vanuit dat iemand anders wel zal helpen, of we twijfelen of het onze plek is om in te grijpen. Het verhaal van die zomerdag aan de Sloterplas is een herinnering dat, wanneer elke seconde telt, gedeelde verantwoordelijkheid vaak kan leiden tot passiviteit – met tragische gevolgen.

Passief gedrag is goed te verklaren

Dit incident staat niet op zichzelf en is vanuit de sociale psychologie goed te verklaren. In een veel minder tragische variant komt het passieve gedrag ook voor in teams. Er zijn klussen te doen, er is een verantwoordelijkheid te nemen en niemand pakt het op… Hoe ontstaat dat gedrag en belangrijker nog, wat kan je er aan doen?

Gedeelde verantwoordelijkheid

Een belangrijke reden waarom mensen in groepen niet ingrijpen is omdat er sprake is van gedeelde verantwoordelijkheid. Als jij met tien personen staat toe te kijken dan voel je je onbewust maar voor één tiende deel verantwoordelijk. Op je werk is er misschien geen sprake van een noodsituatie, maar je werkt wel gezamenlijk aan een klus. Ook hier kan hetzelfde effect optreden. In 1880 deed Max Ringelmann, landbouwkundig ingenieur, onderzoek naar dit effect met een experiment:

Het touwtrek experiment

Max Ringelmann vroeg een aantal jongemannen om zo hard als ze konden aan een touw te trekken. Hij liet ze dit eerst in hun eentje doen en registreerde de trekkracht. Vervolgens liet hij de mannen in groepen aan een touw trekken. Wat bleek? Hoe groter de groep was, hoe lager de gemiddelde trekkracht: Als twee mensen samen aan het touw trokken, presteerde ieder van hen gemiddeld slechts 93% van wat hij daarvoor alleen had gepresteerd. Bij drie personen was het nog 85%, bij vier 77%, totdat in een groep van acht personen iedereen nog gemiddeld de helft van zijn maximale prestatie leverde.

Sociaal luieren

Dit effect wordt het Ringelmann effect of het bystander effect genoemd en is later in veel andere experimenten opnieuw geconstateerd. Je zou kunnen stellen: hoe groter de groep, hoe kleiner de inspanning van de groepsleden. Dit verschijnsel wordt sociaal luieren genoemd. Sociaal luieren komt niet alleen voor tijdens het leveren van fysieke inspanning zoals in het touwtrek voorbeeld. Het is onder meer ook aangetoond bij het gezamenlijk oplossen van vraagstukken.

Drie oorzaken van passief gedrag

De neiging om passief te blijven in een groep heeft meerdere oorzaken. Een belangrijke factor is gedeelde verantwoordelijkheid: hoe groter de groep, hoe minder mensen zich persoonlijk verantwoordelijk voelen om in te grijpen. Iedereen denkt dat een ander wel iets zal doen.

Waarom niemand reageert op een mailbericht

Stel je voor: je werkt in een team en er komt een e-mail binnen die naar iedereen is gestuurd. Grote kans dat je denkt, “Ach, iemand anders reageert hier wel op,” toch? Dit is een typisch voorbeeld van “Gedeelde Verantwoordelijkheid” Wanneer er veel mensen tegelijk worden aangesproken, voelen we minder de drang om in actie te komen, simpelweg omdat we ervan uitgaan dat iemand anders het wel oppakt.

Net als thuis met de afwas: Hetzelfde zie je bijvoorbeeld met huishoudelijke taken in een gedeeld huis. Als niemand specifiek wordt aangewezen om de afwas te doen, blijft die stapel vieze borden vaak net wat langer staan dan wanneer één persoon verantwoordelijk is gemaakt. We verdelen onbewust de verantwoordelijkheid over de hele groep, waardoor niemand zich echt geroepen voelt om iets te doen. Het is een subtiele vorm van uitstelgedrag die vaak voorkomt wanneer de verantwoordelijkheid niet direct op één persoon rust.

Dit soort situaties laat zien hoe gedeelde verantwoordelijkheid ons gedrag kan beïnvloeden en hoe belangrijk het is om taken duidelijk toe te wijzen, zodat iedereen weet wat er van hen wordt verwacht.

Daarnaast speelt pluralistische onwetendheid een rol; dit betekent dat mensen de situatie verkeerd inschatten omdat niemand anders actie onderneemt. Ze kijken naar de anderen voor aanwijzingen, en als niemand handelt, besluiten ze zelf ook niets te doen.

Sociale angst voor afkeuring kan ook leiden tot passiviteit. Mensen zijn soms bang om beoordeeld te worden, vooral als ze niet zeker zijn van de juiste aanpak. Dit gevoel van schaamte of angst om een fout te maken zorgt ervoor dat ze terughoudend zijn om initiatief te nemen.

Wat kun je doen om passiviteit te doorbreken?

Het doorbreken van deze barrières vraagt om gerichte acties. Je kunt bijvoorbeeld bewust de groepsdynamiek veranderen door verantwoordelijkheden expliciet te benoemen en mensen persoonlijk aan te spreken op hun rol binnen het team. Daarnaast helpt het om medewerkers te trainen in het herkennen van passief gedrag en hen strategieën aan te leren om dit gedrag om te buigen naar proactief handelen. We hebben hieronder een aantal concrete mogelijkheden voor jou op een rij gezet:

Hoe kun je passiviteit in een team doorbreken?

Om passiviteit binnen een team aan te pakken, is het belangrijk om verantwoordelijkheid duidelijk te maken.

1. Duidelijke taakverdeling: Wijs specifieke taken toe aan teamleden en communiceer deze duidelijk. Door verantwoordelijkheden zichtbaar en persoonlijk te maken, voelt iedereen zich meer betrokken.
2. Stimuleer een cultuur van proactiviteit: Moedig medewerkers aan om initiatief te tonen en waardeer dit gedrag openlijk. Dit creëert een omgeving waarin mensen zich vrij voelen om actie te ondernemen.
3. Rolmodellen en training: Leid door voorbeeldgedrag en train het team om passiviteit te herkennen en om te buigen naar actie. Door casussen en rollenspellen te gebruiken, kunnen teamleden leren hoe ze moeten handelen in situaties waarin verantwoordelijkheid diffuus is.
4. Maak subgroepjes voor specifieke taken: In kleinere groepjes voelen mensen zich meer verantwoordelijk omdat hun bijdrage direct zichtbaar is. Hierdoor wordt het minder waarschijnlijk dat ze passief blijven.
5. Werk aan een cultuur waarin feedback en feedforward heel normaal zijn: Als we makkelijker om kunnen gaan met feedback en ook fouten mogen maken dan is het veel laagdrempeliger om elkaar aan te spreken en te wijzen op elkaars verantwoordelijkheden.
6. Benoem als leidinggevende ieders individuele bijdrage: Zo beloon je ieders individuele inspanning. Dit vraagt wel dat je hier oog voor moet hebben. Maar bedenk ook hoe motiverend het kan zijn voor de teamleden als wordt benoemd wat hun toegevoegde waarde is. Ieder mens wil graag ‘gezien’ worden.
7. Vraag om duidelijkheid: Ben je zelf teamlid; zorg er dan voor dat je weet wat jouw verantwoordelijkheid is. Wat je concrete bijdrage is aan het eindresultaat. Is dit niet duidelijk? Vraag hier dan om. Jij wilt uiteindelijk toch ook graag een verschil kunnen maken?

Jouw team in ontwikkeling?

Door het toepassen van een of meer van bovenstaande concrete tips kunnen teams effectiever samenwerken en proactief reageren op uitdagingen. Wil je weten hoe we in jouw team proactief gedrag kunnen verbeteren en afscheid nemen van passiviteit? Neem dan contact op voor een vrijblijvende kennismaking.